Prijsbepaling op de elektriciteitsmarkt – in Jip & Janneke taal

Er is de laatste tijd veel te doen over de prijsbepaling op de electriciteitsmarkt. Zo vindt men het ondoorzichtig, en soms zelfs pure oplichterij. Men gaat daarbij voorbij aan het feit dat de markt bewust zo is ingeregeld en al tientallen jaren de laagste prijs levert. Ook nu is dit het geval. Maar, het is niet eenvoudig om direct te doorzien.

Het heeft alles te maken met de zogenoemde “merit order”. Merit betekent “verdienen, waard zijn, toekomen”. En daar gaat het dus om. De Merit Order bepaald dat de goedkoopste bronnen eerst leveren, alvorens de duurdere bronnen in te schakelen (order betekent in deze context “volgorde”!!!). Men heeft vaak het idee dat dit afwijkt van de vrije markteconomie en dat er geen barst van klopt. Het ís echter de vrije markteconomie en de goedkoopst mogelijke prijs binnen een systeem als deze. En dat ga ik illustreren aan de hand van appels.

Appels in de Merit Order structuur

We hebben een aantal appel leveranciers. Zelf lever ik 48 appels vandaag. Maar alleen tussen 8 en 18 uur.
De buurman levert appels direct en altijd, maar heeft daar wel een legertje medewerkers voor. Jij komt langs, en je krijgt via een voorspelbaar systeem appels. Ieder uur worden er appels geplukt en geleverd. Dat is iets duurder dan afwachten tot ik je een appel kom leveren.
De overbuurman heeft hetzelfde systeem. Een mooie appelboomgaard. Práchtig! Maar hij heeft niet zoveel plukkers. Maar wel hele snelle. Hij heeft 3 sprinters ingehuurd om zijn appels te plukken. Dafne, Gregory en Churandy. Dure lieden! Maar, wil jij appels, dan sprinten ze naar een boom en nemen een appel mee terug.

De laatste bron is de appelverwerkingsfabriek. Zij hebben een grote continue stroom appels die ze doorgaans inzetten voor appelmoes en appelsapproductie. Maar als er een tekort aan appels dreigt, dan zullen ze stoppen met persen en kun je de appels zó kopen. Dit komt tegen een prijs: de stilstand van de rest van de fabriek, die betaal je mee.

De klantzijde. We hebben klanten. Die hebben een enorme honger naar appels, elke dag opnieuw. Ze komen bij mij appels halen. De vraag begint met 5 appels. En die kan ik leveren, midden op de dag. Niets aan de hand: ik ben de goedkoopste bron en alle appels kosten 1 EUR per stuk.

De vraag stijgt. Ik kan niet meer leveren dan ik al deed, en de buurman gaat ook leveren. Zijn appels zijn duurder. En geef mij eens één goede reden waarom mijn appels goedkoper in de markt moeten zijn? De markt is bereid om een hogere prijs te betalen voor de appels. En daarmee worden mijn appels ook duurder. Dit is een belangrijke drijfveer voor mij om méér appels te gaan leveren. Zodat uiteindelijk alle appels goedkoper worden.

De stappen worden steeds groter en de winsten bij de goedkope producenten steeds groter. Zij willen meer gaan produceren, met als doel een grotere afzet te bereiken. Tegelijkertijd verkleint dit het aantal uren dat de sprinters en de appelmoesfabriek ingezet moet worden.

Maar: mijn toevoer is instabiel. Als ik naar de WC moet, of gebeld wordt, dan valt de productie stil. De goedkoopste bron in de merit order is weggevallen. Bij een hoge vraag heeft dit direct het gevolg dat een mogelijke piek niet opgevangen wordt.

Uitwerking in voorbeelden

Stel nu dat we onderstaande productiecapaciteiten hebben

	Ik	Buurman	Sprinters	Fabriek
Capaciteit /u	5	35	20	30
Marginale kosten	0	1	1,2	2
Verkoopprijs	1	1,2	1,5	2,5

We hanteren een onderste verkoopprijs van 1. Ik ga mijn appels niet gratis weggeven. Volgens het principe wat ik hierboven geschetst heb, worden eerst mijn appels verkocht. Althans, die totale capaciteit wordt ingezet. Is de vraag nu gelijk aan mijn capaciteit, dan geldt díe prijs. Neemt de vraag toe tot 10 stuks, dan geldt de prijs van de buurman. Ook voor mij. En zo voorts. De fabriek is het duurst. Wat houdt dit nu in?

Vraag	Prijs/eenheid	Totale kosten
5	1	5
10	1,2	12
50	1,5	75
90	2,5	225

Bij een vraag van 50 stuks kunnen de buurman en ik niet meer voorzien in de vraag naar appels. Churandy en Dafne moeten aan het werk. De totale kosten voor de volledige markt zijn nu sterk vergroot. Bij 90 is de maximale capaciteit bereikt (in dit voorbeeld). En iedereen betaalt de prijs voor de duurste bron. Waarom? Om een drijfveer mee te geven aan de vraagzijde én de productiezijde om de nader tot elkaar te komen.
In onderstaande tabel zie je hoe groot die drijfveer is. Ik kan héél veel productieverhogingen doorvoeren, voordat ik geen inkomsten meer heb. De winst, tegenwoordig in de media populair de “overwinst” genoemd, is een afgesproken spelregel aan het begin van het spelletje.

(Met die kanttekening dat het de fabriek en de sprinters zijn die in dit geval vele malen duurder geworden zijn en een vast opslagpercentage kennen op hun kosten. En 10% van 100 is minder dan 10% van 1000).

			Winst
Vraag	Prijs/eenheid	Totale kosten	Ik	Buurman	Sprinters	Fabriek
5	1	5	5	0	0	0
10	1,2	12	6	1	0	0
50	1,5	75	7,5	17,5	3	0
90	2,5	225	15	52,5	26	15

Vraagzijde en productiezijde

De vraagzijde neemt met het stijgen van de prijs af. Zodra deze onder de gecombineerde capaciteit van mij en de buurman valt, zakt de hele prijs terug tot 1.2 per stuk. (je snapt nu waarom piekvermogen zo duur is om te kopen?)

Nu ben ik een slimme vent. Vind ik zelf. Ik zie een kans om meer te gaan plukken. Meer boompjes planten! Hatsekiedee! Ik vergroot mijn productie tot 30 stuks. Wat betekent dit nu?

Vraag	Prijs/eenheid	Totale kosten	Ik	Buurman	Sprinters	Fabriek
5	1	5	5	0	0	0
10	1	10	10	0	0	0
50	1,2	60	30	6	0	0
90	2,5	225	30	52,5	26	2,5

Vergelijk de totale kosten voor 50 appels eens. De extra toevoeging van mijn appels heeft de kosten gedrukt met 25%: geen 75 meer, maar slechts 60. Helaas is de productiecapaciteit niet voldoende gegroeid om uit te komen op 90 stuks, waardoor de totale prijs bij 90 stuks niet is gedaald.

(In werkelijkheid zouden Churandy, Dafne en Gregory vaker stilzitten en zou hun kostprijs waarschijnlijk omhoog gaan.)

Vertaling naar de elektriciteitsmarkt

Vervang mijn productie met zonnestroom en windenergie. De buurman met een kerncentrale en andere “baseload”. De sprinters zijn snelopschakelende gascentrales of interconnects met Noorwegen (waterkracht). En de fabriek? Dat zijn de tuinders in het Westland met hun warmtekoppelingssystemen die in zeer korte tijd tegen extreem hoge kosten piekvermogens kunnen leveren aan de elektriciteitsmarkt.

Dit is geen verhaal van goed of slecht, of hoe het systeem zou moeten werken. Alleen hoe het nu is. Daar mag je van vinden wat je wilt. Op lange termijn is de prikkel voor duurzame energie groot. Maar omdat niet alle capaciteiten afgedekt kunnen worden, hoop ik dat je nu ook begrijpt waarom de volatileit zo enorm is gegroeid en we van hoge prijzen in de ochtend naar negatieve prijzen in de middag kunnen gaan.

Ik hoop ook dat je nu beseft waarom het beperken van piekvermogens zo belangrijk is. Het naar voren halen of uitstellen van vraag kan voorkomen dat de volgende schakel in de volgorde moet worden toegepast, met een negatieve uitwerking over de hele keten en voor iedereen.